Micronutrients पिकामध्ये सूक्ष्मअन्नद्रव्यांचा वापर गरजेचा.

पिकांना लागणाऱ्या 16 आवश्यक अन्नद्रव्यांपैकी 12 अन्नद्रव्ये जमिनीतून मिळतात तर 4 अन्नद्रव्ये पाणी व हवेतून मिळतात. या 12 पैकी जास्त प्रमाणात लागणारी 3, मध्यम प्रमाणात लागणारी 3 व कमी प्रमाणात लागणारी 6 अन्नद्रव्ये(Micronutrients) आहेत.

*जास्त प्रमाणात लागणारी (मुख्य अन्नद्रव्ये)

नत्र(N), स्फुरद(P), पालाश(K) ही अन्नद्रव्ये पिकांना जास्त प्रमाणात लागतात म्हणून त्यांना मुख्य अन्नद्रव्ये असे म्हणतात.

*मध्यम प्रमाणात लागणारी (दुय्यम अन्नद्रव्ये)

पिकांना आवश्यक असणारी ही अन्नद्रव्ये तुलनेने कमी प्रमाणात लागतात. जसे की कॅल्शियम (चुना),मॅग्नेशियम, सल्फर (गंधक).

*कमी प्रमाणात लागणारी (सूक्ष्म अन्नद्रव्ये)

पिकांना सूक्ष्म प्रमाणात लागणारी परंतु अत्यंत आवश्यक असणारी अशी 6 अन्नद्रव्ये आहेत. यामध्ये जस्त, लोह, तांबे, बोरॉन, मँगनीज, मॉलिब्डेनम यांचा समावेश होतो.

सूक्ष्म अन्नद्रव्ये जरी कमी प्रमाणात लागत असली तरी पिकांचा जीवनक्रम पूर्ण करण्याकरीता अत्यावश्यक असतात.

सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे कार्य

Micronutrients जस्त:

वनस्पतीच्या वाढीसाठी आवश्यक असणारी संप्रेरके (संजीवके) तयार करते.

स्टार्च (कर्बोदके) निर्मितीच्या कार्यात मदत करते.

वनस्पतीच्या पुनरुत्पादन प्रक्रियेत व पाण्याच्या अभिसरण प्रक्रियेत भाग घेते.

प्रकाश संश्लेषण, प्रथिन संश्लेषण, ग्लायकॉलिसिस आणि कार्बन डाय-ऑक्साइड समीकरणासाठी एंजाइमना (विकरांना) सचेतना देतो.

लोह:

वनस्पतीतील प्रथिने तयार करण्याच्या क्रियेत मदत करते.

हरितद्रव्य निर्मितीतील, ऑक्सिडेशन-रिडक्शन अभिक्रियेमध्ये महत्त्वाचे कार्य करते.

लोह विविध संप्रेरकाचा घटक असल्यामुळे वनस्पतीतील श्वसनक्रिया, प्रकाश संश्लेषण आणि नायट्रेटचे रूपांतरण करण्यात मदत करते.

वनस्पतीच्या मुळांच्या गाठीमधील लेग हिमोग्लोबिन या पदार्थाचा एक भाग आहे. त्यामुळे कडधान्याच्या मुळावर गाठींची वाढ होण्यासाठी लोह आवश्यक आहे.

वनस्पतीत ऊर्जा निर्माण होण्याच्या क्रियेत मदत करते.

 मँगनीज:

प्रकाश संश्लेषणामध्ये हरितलवक आणि हरितद्रव्य यांचा विकास करते.

लोहाचे वहन करण्यास मदत करतो.

वनस्पती पेशीमध्ये संयोग पावण्याच्या प्रक्रियेत मॅंगनीज सहाय्यक म्हणून कार्य करते.

वनस्पतींच्या श्वसन प्रक्रियेत आणि कार्बोदके, प्रथिने तयार करण्याच्या प्रक्रियेत मदत करतो.

तांबे:

अमिनो ऍसिड आणि प्रथिनाशी तांब्याचा संयोग होऊन अनेक प्रकारची संयुगे तयार होतात.

तांबे वनस्पतीमध्ये प्रथिने व कर्बायुक्त पदार्थ तयार करण्याच्या क्रियेशी संबंधित आहे.

प्रकाश संश्लेषण, बाष्पीभवन, पराग जनन क्षमता फलन व फळ तयार करण्यासाठी तांबे मदत करते.

वनस्पतीमध्ये ‘अ’ जीवनसत्व निर्मिती आणि पुनरुत्पादन प्रक्रियेस प्रोत्साहन देतो.

बोरॉन:

परागसिंचन व परागवाढ तसेच बी व फळे तयार होण्यासाठी मदत करतो.

वनस्पतीतील नवीन पेशींची वाढ करण्यास तसेच संजीवक निर्मितीस मदत होते.

प्रथिने व अमिनो आम्लाचे विश्लेषण करण्यास मदत करतो.

वनस्पतीमध्ये पोटॅश, कॅल्शियम यांचे प्रमाण योग्य ठेवण्यासाठी नियामक म्हणून कार्य करते.

गळीत धान्यामध्ये तेलाचे प्रमाण वाढवते.

मॉलिब्डेनम:

कडधान्य पिकातील मुळांच्या ग्रंथीमध्ये नत्राचे स्थिरीकरण करून नायट्रेट नत्राचे अमोनिया मध्ये रूपांतर करण्यासाठी उपयोगी आहे.

वनस्पतीच्या चयापचे क्रियेसाठी मॉलिब्डेनमचा उपयोग होतो.

अस्कॉर्बिक आम्लाची(‘क’जीवनसत्व) निर्मिती करतो.

वनस्पतींमध्ये लोहाचे शोषण व स्थलांतर करतो.

शास्त्रीय दृष्ट्या अन्नद्रव्यांची आवश्यकता पाहण्यासाठी जमिनीची तपासणी(माती परीक्षण) करतात.

पिकांची पाने किंवा इतर भागाचे पृथक्करण केल्यावर कोणते अन्नद्रव्य कमी आहे हे समजते.

सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या कमतरतेची लक्षणे

Micronutrients Deficiency: सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या कमतरतेची कारणे

*सेंद्रिय भर खतांचा कमी वापर.

*रासायनिक खतांचा अधिक किंवा असंतुलित वापर.

*संकरित व अधिक उत्पादन देणाऱ्या वाणामुळे अन्नद्रव्यांचे अधिक शोषण होणे.

*पिकांची फेरपालट न केल्यामुळे एकाच प्रकारच्या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे पिकाकडून वारंवार शोषण होणे.

*सूक्ष्म अन्नद्रव्ययुक्त खतांचा कमी वापर तसेच माती परीक्षणाचा अभाव.

सूक्ष्म अन्नद्रव्य खतांचा वापर कसा करावा?

सूक्ष्म अन्नद्रव्ये ही जमिनीतून व फवारणीद्वारे अशा दोन्ही पद्धतीने पिकाला देता येतात.

सूक्ष्म अन्नद्रव्ये ही मुख्य खतासोबतच द्यावीत.

साधारणता खताच्या दुसऱ्या मात्रेसोबत दुय्यम अन्नद्रव्ये व सूक्ष्म अन्नद्रव्ये एकत्रित द्यावीत.

सूक्ष्म अन्नद्रव्य मात्र एक एकाची कमतरता ओळखून तेवढेच देणे कठीण असते त्यासाठी साधारणता चांगल्या कंपनीच्या एकत्रित सूक्ष्म अन्नद्रव्याची फवारणी करावी.

जमिनीतून सूक्ष्म अन्नद्रव्ये दिली नसल्यास फवारणीतून ती द्यावीत.

फवारणीद्वारे वापरल्यास ते पिकाला ताबडतोब मिळून,त्यांचे कार्य सुरू होते.

तांबे व जस्त ही सूक्ष्म अन्नद्रव्ये शक्यतो जमिनीतूनच द्यावीत. तर लोह, मॅंगनीज, बोरॉन, मॉलिब्डेनम यांचा पिकांवर शिफारशीनुसार फवारणीद्वारे द्यावीत.

चुनखडीयुक्त, विम्ल जमिनी, सेंद्रिय कर्ब कमी असलेल्या जमिनीत सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा पुरवठा करण्याची जास्त गरज असते.

जमिनीमध्ये शेणखत किंवा सेंद्रिय खते मुबलक असल्यास दुय्यम व सूक्ष्म अन्नद्रव्यांची आवश्यकता भासत नाही.

आपल्याला जर विक्रमी उत्पादन घ्यायचे असेल तर शिफारशीनुसार मुख्य, दुय्यम व सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा वापर करावा लागेल. हे अन्नद्रव्य व्यवस्थापन समजून घेतल्यास कमी खर्चामध्ये उत्पादन निश्चित वाढेल…