आता शेतकरी बांधवांची खरिपाची लगबग सुरू झालेली आहे. प्रत्येकाने आपल्या शेतात कोणते पीक पेरायचे त्याची तयारी सुरू केलेली आहे. मागील वर्ष तर वाईटच गेलं! हाता-तोंडाला आलेल्या पिकावर अनेक अस्मानी संकट आपण झेलली. मागच्या वर्षी अवेळी झालेल्या अतिरिक्त पावसामुळे रब्बी हंगामातील शेतात हरभरा व इतर पिकावर अनेक बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव झाला.
Seed treatment: जमिनीत बुरशीजन्य रोगांचे विषाणू मोठ्या प्रमाणात वाढले. जमिनीतील या विषाणूंचे नैसर्गिक रीतीने उच्चाटन होण्यासाठी शेताची उभी आडवी खोल नांगरणी करून, जमीन किमान दीड, दोन महिने तरी प्रखर सूर्यप्रकाशात चांगली तापणे आवश्यक आहे. यामुळे येणाऱ्या खरिपापर्यंत, जमिनीत तयार झालेले पिकाचे शत्रू नष्ट होतील. पेरणीसाठी शक्यतो घरचे बियाणे वापरा. बाजारातून बियाणे विकत आणले असेल तर, जमिनीत पेरणी करण्यापूर्वी बियाण्याला बुरशीनाशकांची प्रक्रिया Seed treatment केल्याशिवाय पेरणी करू नका.
Seed treatment बीजप्रक्रिया म्हणजे काय?
बीजप्रक्रिया म्हणजे बियाण्यावर, पेरणीपूर्वी केली जाणारी एक प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये बियाण्याला रोग, किडी आणि इतर हानिकारक घटकांकडून संरक्षण देण्यासाठी त्यावर विशिष्ट प्रक्रिया केली जाते. या प्रक्रियेत बियाण्याला बुरशीनाशक, कीटकनाशक किंवा जीवाणू संघासारख्या औषधांनी उपचारित Seed treatment केले जाते, ज्यामुळे बियाणे अधिक चांगले उगवते आणि रोगांपासून सुरक्षित राहते.
बियाण्याला पेरणीपूर्वी थायरम किंवा कार्बेन्डेझीम या रासायनिक किंवा ट्रायकोडर्मा व्हेरीडी या जैविक बुरशीनाशकाची प्रक्रिया करून बियाण्याची पेरणी करावी. जेणेकरून या हंगामात पिकांना जमिनीतील बुरशी व इतर विषाणूंचा होणारा प्रादुर्भाव निश्चितपणे टाळता येईल. त्यासोबतच प्रत्येक बियाण्याला द्रवरूप जिवाणू संघाची प्रक्रिया केल्यास पिकांच्या वाढीसाठी नत्र, स्फुरद व पालाशची उपलब्धता वाढून त्यांची जोमदार वाढ होण्यास मदत होईल. म्हणूनच येत्या खरीप हंगामात प्रत्येकाने घरचे किंवा बाजारातील कोणतेही बियाणे पेरण्यापूर्वी त्यावर रोगनाशकांची व जैविक खतांची (जिवाणू संघाची) प्रक्रिया Seed treatment करूनच पेरणी करावी.
बुरशीनाशकाची बीजप्रक्रिया कशी करावी?
बाजारात थायरम, कार्बेन्डेझीम यासारखे अनेक रासायनिक बुरशीनाशके तसेच रासायनिक बुरशीनाशकाला पर्याय म्हणून ट्रायकोडर्मा हे जैविक बुरशीनाशक सर्वत्र उपलब्ध आहे. बुरशीनाशकाची प्रक्रिया शिफारशीनुसारच करावी साधारणतः 3 ग्रॅम थायरम किंवा 2.5 ग्रॅम कार्बेन्डेझीम किंवा 4 ग्रॅम ट्रायकोडर्मा प्रति किलो बियाण्यास वापरावे. बाजारातून आणलेल्या बियाण्याच्या पिशवीत थायरमची पुडी असल्यास ती टाकून न देता तीच वापरावी.
- रासायनिक Seed treatment बीजप्रक्रिया करताना, मातीचे मडके किंवा प्लास्टिकचे भांडे घ्यावे. त्यात बियाणे प्रक्रिया शिफारशीनुसार, प्रति किलो बियाण्याला लागणाऱ्या बुरशीनाशकाचे प्रमाण टाकून ते मातीचे मडके किंवा भांड्याचे तोंड प्लास्टिकच्या पिशवीने बांधून अशा प्रकारे हलवावे की बुरशीनाशक बियाण्याला सारख्या प्रमाणात चिकटेल. मात्र बियाण्याला इजा होणार नाही याची काळजी घ्यावी.
- बुरशीनाशकाची बीजप्रक्रिया केल्यानंतर बियाणे जिवाणू संवर्धकांच्या प्रक्रियेसाठी वापरावे.
- बीज प्रक्रिया केल्यानंतर बियाणे 24 तासाच्या आत पेरावे.
- ट्रायकोडर्मा व्हिरीडी या बुरशीनाशकाची प्रक्रिया कशी करावी?
- एक लिटर गरम पाण्यात 125 ग्रॅम गुळाचे द्रावण तयार करावे.
- थंड झाल्यावर या द्रावणात 40 ग्रॅम ट्रायकोडर्मा पावडर मिसळावी.
- 10 किलो बियाणे प्लास्टिक किंवा ताडपत्रीवर पातळ थरात पसरवून त्यावर तयार केलेले हे द्रावण शिंपडावे व ताडपत्री दोन्ही बाजूला उचलून धरून अशाप्रकारे हलवावी की हे संवर्धनाचे मिश्रण बियाण्याला सारख्या प्रमाणात चिकटेल. बीजप्रक्रिया केल्यानंतर बियाणे सावलीत वाळवावे.
रासायनिक बुरशीनाशकाची बीजप्रक्रिया करताना कोणती काळजी घ्यावी?
- बियाण्याच्या प्रक्रियेसाठी मातीच्या किंवा प्लास्टिकच्या भांड्याचा वापर करावा. इतर धातूचे भांडे वापरल्यास रासायनिक प्रक्रिया घडू शकते. या भांड्याचा वापर नंतर कशासाठीही करू नये.
- बीज प्रक्रियेनंतर भांड्याचे झाकण किंवा प्लास्टिकच्या पिशवीचे तोंड लगेचच उघडू नये कारण रासायनिक बुरशीनाशकाच्या पावडरची धूळ श्वासाद्वारे आपल्या शरीरात जाऊन, हाताळणाऱ्याला इजा होऊ शकते.
- बीज प्रक्रिया करताना हातामध्ये रबरी किंवा प्लास्टिकचे मोजे घालावे व तोंडावर मास्क लावावा.
- बीज प्रक्रिया करताना शिफारसीनुसारच बुरशीनाशके वापरावीत.
- बीज प्रक्रिया नंतर शिल्लक राहिलेले बियाणे जनावरांच्या किंवा मनुष्याच्या खाण्यासाठी वापरू नये.
- कोणत्याही रासायनिक खताबरोबर जिवाणू संवर्धन मिसळू नये.
जिवाणू संघ म्हणजे काय?
जिवाणू संघ म्हणजे उपयुक्त अशा जिवंत किंवा सुक्त अवस्थेतील जिवाणूंचे निर्जंतुक वाहकांमध्ये तयार केलेले मिश्रण होय.
Seed treatment जिवाणू संघ वापरण्याचे फायदे
- तीनही प्राथमिक अन्नद्रव्यांची गरज एकत्रितपणे भागवता येते. जिवाणू संघाचा वापर केल्यामुळे रासायनिक खतांच्या वापरात 15 ते 20 % बचत होते.
- जमिनीची सुपीकता वाढून पोत सुधारतो. जमीन जैविक क्रियाशील होऊन उत्पादन क्षमता वाढते.
- जमिनीत प्रतिजैविक सोडल्यामुळे पिकांची रोग व कीड प्रतिकारशक्ती वाढते.
- पिकांची उत्पादनक्षमता 20 ते 30 टक्क्यापर्यंत वाढते व उत्पादनाचा दर्जा सुधारतो.
- वेगवेगळ्या सामू (pH) असणाऱ्या जमिनीकरता तसेच वेगवेगळ्या तापमानात उपयुक्त आहे.
- जमिनीचा पोत व आरोग्यात सुधारणा होते.
- जमिनीत काही प्रमाणात याचे अवशेष शिल्लक राहत असल्यामुळे पुढील हंगामातील पिकासाठी उपयुक्त ठरते.
- सेंद्रिय शेती करता उपयुक्त घटक म्हणून वापर केला जातो.
- मुळांची संख्या व लांबी वाढते त्यामुळे जमिनीत खोलवर असलेली अन्नद्रव्ये आणि पाणी पिकांना उपलब्ध होतात.
जिवाणू संघ वापरासंबंधी सर्वसाधारण सूचना
- बीजप्रक्रिया– 10 मिली जिवाणू संघ आवश्यकतेप्रमाणे पाण्यात मिसळून 1 किलो बियाण्यास पेरणीपूर्वी लावावे.
- जमिनीत मिसळणे– 400 ते 500 मिली जिवाणू संघ एकरी 100 किलो, कुजलेल्या शेणखतात मिसळून उभ्या पिकामध्ये टाकून नंतर पाणी द्यावे.
- पिकाच्या मुळाभोवती देणे– 500 मिली जिवाणू संघ एकरी 100 किलो बारीक वाळलेल्या शेणखत, कंपोस्ट किंवा ओलसर मातीत मिसळून देणे. या प्रमाणात आळवणीही करू शकता.
- रोपांच्या मुळावर अंतरक्षीकरण– पुनर्लागवड करतेवेळी 250 मिली जिवाणू संघ 4 ते 5 मिली पाण्यात द्रावण करावे व लागवडीपूर्वी अर्धा तास रोपांची मुळे या द्रावणात बुडवून ठेवावी.
बीजप्रक्रिया करण्याचा क्रम
- सर्वप्रथम बुरशीनाशकाची Seed treatment बीजप्रक्रिया करावी.
- कीटकनाशकाची करणार असल्यास बुरशीनाशकानंतर करावी.
- त्यानंतर द्रवरूप जिवाणू संघाची बीजप्रक्रिया करावी.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न /FAQ
- बिजप्रक्रिया म्हणजे काय ?
उत्तर – बियाण्याला रोग, किडी आणि इतर हानिकारक घटकांकडून संरक्षण देण्यासाठी त्यावर विशिष्ट प्रक्रिया केली जाते. त्यावर बुररशीनाशक व कीडनाशक हलक्या हाताने चोळून लावणे यास बीजप्रक्रिया असे म्हणतात.
- बीजप्रक्रिया का करावी ?
उत्तर – जमिनीतून व बियाण्याद्वारे पसरणाऱ्या रोगांचा उदा. मर रोग आणि मूळ कूज इ. प्रादुर्भाव कमी करण्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपाय म्हणून बीप्रक्रिया करावी.
- जैविक पद्धतीने बीजप्रक्रिया करता येते का ?
उत्तर – होय, जैविक पद्धतीने बीजप्रक्रिया करायची असल्यास ट्रायकोडर्मा व्हिरीडी हे जैविक बुरशीनाशक 4 ग्रॅम प्रति किलो बियाण्यासाठी वापरावे.
- बीजप्रक्रिया केल्याने उगवणक्षमता सुधारते का ?
उत्तर – हो नक्कीच, जीवाणू संवर्धकाची बीजप्रक्रिया केल्यास उगवणक्षमता सुधारते तसेच खतामध्ये 15 – 20 % पर्यंत बचत होते.
- रासायनिक बीजप्रक्रिया केल्यानंतर जैविक बीजप्रक्रिया करू शकतो का ?
उत्तर – हो, रासायनिक बीजप्रक्रिया केल्यानंतर बियाणे 1 ते दीड तास सावली मध्ये सुकवून, जैविक बुरशीनाशकाची बीजप्रक्रिया करू शकतो.
हे ही वाचा.
सोयाबीन लागवड सुधारित तंत्रज्ञान
शेतकरी बंधूंनो आपल्याला ही माहिती आवडल्यास आपल्या मित्रांना, ग्रुपमध्ये जरूर पाठवा. आपल्या काही प्रतिक्रिया असतील तर त्याही कळवा…